Table Of Contents
રથયાત્રા પર નિબંધ ગુજરાતી – Rath Yatra Nibandh In Gujarati
પ્રસ્તાવના
હિંદુ ધર્મમાં અનેક દેવી-દેવતાઓની પૂજા કરવાની પ્રથા પ્રાચીન સમયથી ચાલતી આવે છે. તેથી, ભારતના ઘણા ભાગોમાં વિવિધ દેવી-દેવતાઓના તહેવારો વર્ષના જુદા જુદા સમયે ઉજવવામાં આવે છે. રથયાત્રા લાંબા સમયથી પ્રખ્યાત હિન્દુ તહેવાર તરીકે પ્રખ્યાત છે. વિશ્વના સ્વામી ભગવાન જગન્નાથ રથમાં બેસીને જનતાની સામે યાત્રા કરે છે. જગન્નાથ સમગ્ર વિશ્વ અને સમગ્ર માનવ જાતિના આદરણીય દેવતા છે. આ સાર્વજનિક યાત્રા દર વર્ષે અષાઢ મહિનાના તેજ શુક્લ પક્ષ ના બીજા દિવસે શરૂ થાય છે અને દસમા દિવસે સમાપ્ત થાય છે.
રથયાત્રા નું ટૂંક માં વર્ણન
પુરીની વિશ્વ પ્રસિદ્ધ રથયાત્રા. શ્રી ક્ષેત્ર પુરી જગન્નાથ ધામ તરીકે ઓળખાય છે. શ્રી ક્ષેત્ર પુરી એ ભારતના ચાર મુખ્ય તીર્થધામોમાંનું એક છે. ભગવાન જગન્નાથની રથયાત્રાની પરંપરા આ પવિત્ર ધામ પુરીમાંથી ઉદ્ભવી છે. ભારતમાં તેમજ વિદેશમાં અનેક સ્થળોએ જગન્નાથ મંદિર અને તે તમામ સ્થળોએ ધાર્મિક વિધિઓ અનુસાર રથયાત્રા ઉજવવામાં આવે છે. પરંતુ આ તમામ રથયાત્રાનો મુખ્ય સ્ત્રોત પુરી રથયાત્રા છે. કારણ કે અન્ય સ્થળોએ પુરી રથયાત્રાની ઉજવણી માટે તમામ નિયમોનું પાલન કરીને રથ યાત્રા ઉજવવામાં આવે છે. આના પરથી પુરી રથયાત્રાની વિશિષ્ટતા, વિશિષ્ટતા અને મહત્વનો અંદાજ લગાવી શકાય છે.
એવું કહેવાય છે કે રાજા ઇન્દ્રદ્યુમ્ને પુરીના મંદિરમાં ભગવાન જગન્નાથ, બલભદ્ર અને દેવી સુભદ્રાની મૂર્તિઓ સ્થાપિત કરી હતી. તેઓ સર્વોચ્ચ વૈષ્ણવ હતા અને વૈષ્ણવ ધર્મના સૌથી મોટા પ્રચારક હતા. પુરીમાં તેમના શાસનકાળ દરમિયાન રથયાત્રાની પરંપરા શરૂ કરવામાં આવી હતી.
ઘણા લોકોના મતે આ યાત્રા તેમની પત્ની ગુંડિચા દેવીના કહેવાથી શરૂ થઈ હતી. તેથી આ યાત્રાનું બીજું નામ ગુંડિચા યાત્રા છે. આ તીર્થયાત્રા દરમિયાન ભગવાન જગન્નાથ, ભગવાન બલભદ્ર અને દેવી સુભદ્રા જે મંદિરમાં રહે છે તેનું નામ ગુંડીચા મંદિર છે.
આ પણ વાંચો :
રથયાત્રા ક્યારે ઉજવવામાં આવે છે?
રથયાત્રા અષાઢ શુક્લના બીજા દિવસે જગન્નાથપુરી થી પ્રારંભ થાય છે. આ રથયાત્રા 10 દિવસની હોઈ છે. એવી માન્યતા છે કે અષાઢ શુક્લની દ્વિતિયાથી દશમી સુધી ભગવાન જગન્નાથ લોકોમાં રહે છે. રથયાત્રાનો ઉત્સવ એ સેંકડો વર્ષોથી સતત ઉજવાતો તહેવાર છે. દર વર્ષે લાખો ભક્તો રથયાત્રામાં ભાગ લેવા આવે છે. રથયાત્રામાં આવનારા ભક્તોની સંખ્યા દર વર્ષે વધી રહી છે.
ભગવાન જગન્નાથને ભગવાન કૃષ્ણ અને રાધાની યુગલ મૂર્તિનું સ્વરૂપ માનવામાં આવે છે. દર વર્ષે વસંત પંચમીથી રથયાત્રાની તૈયારીઓ શરૂ થઈ જાય છે. ભગવાન જગન્નાથની રથયાત્રા માટે પસંદગીના લીમડાના લાકડામાંથી રથ તૈયાર કરવામાં આવે છે. રથના લાકડા માટે સારા અને શુભ વૃક્ષોની ઓળખ કરવામાં આવે છે, જેમાં નળ વગેરે તૂટેલા નથી અને રથના નિર્માણમાં કોઈપણ પ્રકારની ધાતુનો ઉપયોગ કરવામાં આવતો નથી.
રથયાત્રા શા માટે ઉજવવામાં આવે છે?
ભગવાન જગન્નાથની રથ યાત્રાનો ઉત્સવ દર વર્ષે ઉજવવામાં આવે છે. આ તહેવાર ઉજવવા પાછળ કેટલીક માન્યતાઓ રહેલી છે. જેમાંથી એક જાણીતી માન્યતા છે કે ભગવાન જગન્નાથની બહેન સુભદ્રાએ ભગવાન જગન્નાથજી પાસે દ્વારકાની મુલાકાત લેવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી હતી, જેના પરિણામે ભગવાને સુભદ્રાને રથ દ્વારા યાત્રા કરાવી હતી, ત્યારથી દર વર્ષે આ દિવસે જગન્નાથની યાત્રા કાઢવામાં આવે છે.
ભગવાન જગન્નાથની રથ યાત્રા માટે ત્રણ રથ તૈયાર કરવામાં આવ્યા છે. શ્રી કૃષ્ણના મોટા ભાઈ બલરામનો રથ રથ યાત્રામાં સૌથી આગળ છે, જેને 14 પૈડાં છે અને તેને તાલધ્વજ કહેવામાં આવે છે, બીજો રથ 16 પૈડાવાળા શ્રી કૃષ્ણનો છે, જે નંદીઘોષ અથવા ગરુંધવાજ તરીકે ઓળખાય છે અને ત્રીજો રથ શ્રી કૃષ્ણની બહેન સુભદ્રા માટે હોઈ છે તેને 12 પૈડાં છે અને તેને દર્પદલન અથવા પદ્મરથ કહેવામાં આવે છે. ત્રણેય રથ તેમના રંગ અને લંબાઈથી ઓળખાય છે.
રથયાત્રા કેવી રીતે ઉજવવામાં આવે છે – રથયાત્રાની આધુનિક પરંપરા
રથ યાત્રાના દિવસે વહેલી સવારથી જ સેવકો પોતાની ફરજ બજાવવા સજ્જ થઈ જાય છે. તે દિવસે, શ્રી મંદિરમાં મંગલ આરતી, સૂર્ય પૂજા અને આવા કાર્યક્રમો સમયસર પૂર્ણ થયા પછી, રથની સ્થાપના અને આહ્વાનનું સમાપન થાય છે. તે પછી, ભગવાન જગન્નાથ, ભગવાન બલભદ્ર અને દેવી સુભદ્રા પરંપરાગત રીતે રત્ન સિંહાસનથી રથ સુધીની મુસાફરી કરે છે. આ યાત્રાને ‘પહાંડી બીજે’ કહેવામાં આવે છે. પહાંડી સમયનો નજારો ખૂબ જ પ્રભાવશાળી છે. પહેલા ભગવાન સુદર્શન દેવી સુભદ્રાના રથ પર ચઢે છે અને પછી બલભદ્ર, સુભદ્રા અને જગન્નાથ પોતપોતાના રથ પર બેસે છે. શ્રી જગન્નાથના પ્રથમ અને અગ્રણી સેવક, ગજપતિ મહારાજ ત્રણેય રથમાં તેમની સેવા પૂર્ણ કરે છે. ત્યારબાદ ભક્તો દ્વારા રથ યાત્રાનો પ્રારંભ કરવામાં આવે છે.
હાજર ભક્તો દ્વારા રથ સાથે જોડાયેલા મજબૂત દોરડા ખેંચાય છે. રથને ગુંડીચા મંદિર તરફ લાવવામાં આવે છે. પહેલા ભગવાન બલભદ્રનો રથ, પછી દેવી સુભદ્રા અને અંતે ભગવાન જગન્નાથને ખેંચવામાં આવે છે. ગુંડીચા મંદિર પહોંચતા જ તમામ દેવતાઓને મંદિરની અંદર લઈ જવામાં આવે છે. શ્રી મંદિરની જેમ ગુંડીચા મંદિરમાં પણ ભગવાનની વિવિધ નીતિઓ છે. ભગવાન બલભદ્ર, દેવી સુભદ્રા અને ભગવાન જગન્નાથ ગુંડીચા મંદિરમાં સાત દિવસ વિતાવે છે.
 |
| Gundicha Temple |
આ ગુંડીચા મંદિરમાં દશમી સુધી તમામ દેવતાઓ નિવાસ કરે છે. દશમીના દિવસે ફરીથી બધા ભગવાન રથ પર જાય છે. અને બધા ભક્તો રથને ખેંચીને મંદિરે લઈ જાય છે. ભગવાન જગન્નાથ, ભગવાન બલભદ્ર અને દેવી સુભદ્રાના આ શ્રી મંદિરમાં પાછા ફરવાને બહુદા યાત્રા કહેવામાં આવે છે. એકાદશીના દિવસે ભગવાન બલભદ્ર, દેવી સુભદ્રા અને ભગવાન જગન્નાથ અને તમામ દેવતાઓને રથ પર સોનાથી શણગારવામાં આવે છે. આ પછી તમામ ભગવાનને મંદિરમાં લઈ જવામાં આવે છે અને રથ યાત્રા પૂરી થાય છે.
રથયાત્રાનું મહત્વ
પુરી ખાતેનું વર્તમાન મંદિર 800 વર્ષથી વધુ જૂનું છે જે ચાર પવિત્ર ધામોમાંનું એક માનવામાં આવે છે. કહેવાય છે કે જે ભક્તોને રથ યાત્રાનો રથ ખેંચવાનું સૌભાગ્ય મળે છે તે ખૂબ જ ભાગ્યશાળી માનવામાં આવે છે. પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર જે રથ ખેંચે છે તેને મોક્ષ મળે છે.
એવી માન્યતા છે કે આ દિવસે ભગવાન સ્વયં શહેરમાં આવે છે અને લોકોની વચ્ચે આવે છે અને તેમના સુખ-દુઃખમાં સહભાગી બને છે. એવી પણ માન્યતા છે કે જે ભક્તો રથયાત્રામાં ભગવાનને પ્રણામ કરતી વખતે રસ્તાની ધૂળ, કાદવ વગેરેમાં ફરે છે તેઓ શ્રી વિષ્ણુના સંપૂર્ણ વાસને પ્રાપ્ત કરે છે.
સૌથી મહત્વની વાત એ છે કે રથયાત્રાના દિવસે કોઈ પણ મંદિર કે ઘરમાં પૂજા કરતું નથી અને સામૂહિક રીતે આ તહેવાર કરે છે અને તેમાં કોઈ ભેદભાવ જોવામાં આવતો નથી.
રથયાત્રા માટે પ્રખ્યાત સ્થળો
માર્ગ દ્વારા, દેશ-વિદેશમાં ઘણા સ્થળોએ રથ યાત્રા કાર્યક્રમો યોજવામાં આવે છે. પરંતુ આમાંની કેટલીક રથ યાત્રાઓ એવી છે, જે આખા વિશ્વમાં પ્રખ્યાત છે.
- ઓડિશાના જગન્નાથપુરીમાં રથયાત્રાનું આયોજન કરવામાં આવે છે
- પશ્ચિમ બંગાળના હુગલીમાં મહેશ રથયાત્રા યોજાય છે
- પશ્ચિમ બંગાળના રાજબલહાટ ખાતે રથયાત્રા યોજાય છે
- અમેરિકાના ન્યુ યોર્ક સિટીમાં રથયાત્રા યોજાય છે.
રથયાત્રા વિશે વારંવાર પૂછાતાં પ્રશ્નો – FAQs
પ્રશ્ન 1 : રથયાત્રા શું છે?
જવાબ : રથયાત્રા એ ભગવાન જગન્નાથને સમર્પિત મુખ્ય હિંદુ તહેવાર છે, જે ભગવાન વિષ્ણુના અવતાર છે, જે ભારતમાં પુરી ખાતે જૂન અથવા જુલાઈમાં ઉજવવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન 2 : રથયાત્રા ક્યાંથી ઉજવવાનું શરૂ થયું છે?
જવાબ : ભગવાન કૃષ્ણના મામા કંસ અને બલરામે તેમને મારવા માટે મથુરા બોલાવ્યા. કંસે અક્રૂરને રથ સાથે ગોકુળ મોકલ્યો. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અને બલરામ રથ પર બેસીને મથુરા જવા રવાના થયા. ભક્તો આ પ્રસ્થાન દિવસને રથયાત્રા તરીકે ઉજવે છે.
પ્રશ્ન 3 : રથયાત્રા ક્યારે ઉજવવામાં આવે છે.
જવાબ : રથ યાત્રા અષાઢ શુક્લના બીજા દિવસે જગન્નાથપુરી થી પ્રારંભ થાય છે. આ રથ યાત્રા 10 દિવસની હોઈ છે.
પ્રશ્ન 4 : આપણે શા માટે રથ જાત્રા ઉજવીએ છીએ?
જવાબ : રથયાત્રા ભગવાન જગન્નાથ, તેમના મોટા ભાઈ ભગવાન બલભદ્ર અને તેમની બહેન દેવી સુભદ્રાને સમર્પિત છે. રથયાત્રા ભગવાન જગન્નાથ અને તેમના બે ભાઈ-બહેનોની 12મી સદીના જગન્નાથ મંદિરથી 2.5 કિમી દૂર ગુંડીચા મંદિર સુધીની વાર્ષિક યાત્રાની ઉજવણી કરે છે.
પ્રશ્ન 5 : રથયાત્રામાં કયા ભગવાન હોય છે?
જવાબ : ભગવાન જગન્નાથ (વિશ્વના શાસક), તેમના મોટા ભાઈ બલભદ્ર (બલરામ) અને બહેન સુભદ્રાની પૂજા કરીને જગન્નાથ રથયાત્રા ઉજવવામાં આવે છે.
પ્રશ્ન 6 : રથયાત્રા ક્યાં ઉજવાય છે?
જવાબ : સૌથી મોટી રથયાત્રાની ઉજવણી પૂર્વ ભારતના રાજ્ય ઓડિશામાં આવેલા શહેર અને નગરપાલિકા પુરીમાં થાય છે. બીજી મોટી રથયાત્રાની ઉજવણી પશ્ચિમ ભારતમાં ગુજરાતમાં થાય છે.